July 02, 2020 - Thursday, 2 July 2020 / 0 bình luận
Một số suy nghĩ về mối quan hệ giữa Liên Xô và các nước XHCN Đông Âu
Có thể nói quan hệ giữa Liên
Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến đầu
thập niên 1990 bị chi phối bởi rất nhiều nhân tố:
- Ngay từ khi Chiến tranh thế
giới thứ hai chưa kết thúc, theo tinh thần thỏa thuận của các Hội nghị Ianta, Pốtxđam,
Đông Âu được xác định là khu vực ảnh hưởng của Liên Xô.
- Cũng trong thời gian diễn ra
Chiến tranh thế giới thứ hai, chính sự ủng hộ mà Liên Xô dành cho lực lượng
kháng chiến thân cộng sản, các Đảng cộng sản ở các nước Đông Âu đã góp phần
tăng thêm ảnh hưởng của Liên Xô ở khu vực này.
- Một thực tế là, những diễn
biến của tình hình kinh tế - chính trị châu Âu trong thời gian giữa hai cuộc
chiến tranh thế giới (1919-1939) cũng có tác động tới dư luận xã hội các nước
Đông Âu: tác động tiêu cực của cuộc khủng hoảng kinh tế 1929-1933; sự nảy sinh,
phát triển của các lực lượng dân tộc chủ nghĩa cánh hữu/lực lượng thân phát xít
ở châu Âu nói chung, các nước Đông Âu nói riêng, cách ứng phó với cuộc khủng hoảng,
cách giải quyết khủng hoảng của chính phủ các nước Đông Âu đã gây bất mãn cho một
bộ phận dân chúng. Mặt khác, do thái độ thỏa hiệp của Anh, Pháp, Mỹ trước hành
động của phe trục đã làm tổn hại tới lợi ích dân tộc của nhiều quốc gia Đông Âu
(Rumani, Nam Tư, Tiệp Khắc, Ba Lan, Anbani). Tất cả những điều đó đã đưa đến
tâm lý chung của nhân dân các nước Đông Âu là
họ chán chường với thực tế đất nước, nảy sinh ở họ niềm tin tưởng vào mô hình
nhà nước mới là Liên Xô, khâm phục những việc mà nhân dân lao động Liên Xô
đã làm được trong thời gian giữa hai cuộc chiến tranh thế giới (1919-1939).
- Vai trò của Liên Xô trong việc
giải phóng các nước Đông Âu khỏi ách chiếm đóng và thống trị phát xít trong những
năm 1944-1945, việc khẳng định phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô ở Đông Âu theo thỏa thuận giữa các nước trong phe Đồng
minh chống phát xít qua các hội nghị ở Teheran, Ianta và Pốtxđam.
Tất cả những nhân tố trên đã
đưa đến một hệ quả tích cực là Liên Xô lúc đầu được chào đón ở các nước Đông Âu
như một lực lượng của phe Đồng minh chống phát xít. Với sự giúp đỡ tích cực của
Liên Xô, Đảng Cộng sản/lực lượng thân cộng sản ngày càng củng cố được thế lực của
mình ở các nước Đông Âu, từ chỗ là một đảng chính trị ít quan trọng, trở thành
đảng chính trị chủ yếu, nổi bật và nắm vai trò quyết định trên sân khấu chính
trị các nước. Có thể nói, không có sự
giúp đỡ của Liên Xô, Đảng Cộng sản ở các nước Đông Âu không thể giành được quyền
lãnh đạo đất nước trong những năm 1945-1948. Việc chính quyền do những người
cộng sản chiếm ưu thế sử dụng nhiều hình thức khác nhau nhằm loại bỏ các đảng
phái chính trị lịch sử và truyền thống đã để lại nhiều hậu quả lâu dài, làm nảy
sinh mâu thuẫn giữa một bộ phận nhân dân Đông Âu với Liên Xô. Các cuộc vây bắt,
khủng bố hàng loạt các lãnh tụ thuộc những đảng phái đối lập đã tạo nên bầu
không khí căng thẳng trong đời sống chính trị các nước Đông Âu.
Để duy trì ảnh hưởng của mình ở
khu vực đã được phân chia theo thỏa thuận giữa Liên Xô với các nước Đông minh
phương Tây, Liên Xô đã duy trì một lực lượng quân đội lớn ở hầu hết các nước
Đông Âu. Sự hiện diện của Hồng quân Liên Xô trên lãnh thổ các nước Đông u đã gây tâm lý “đất nước bị chiếm đóng và kiểm
soát chặt chẽ bởi các thế lực ngoại bang” cho nhân dân Đông Âu, làm nảy sinh tư
tưởng đấu tranh đòi Liên Xô rút quân về nước. Tuy nhiên, vì lợi ích chiến lược,
Liên Xô không những không rút quân mà còn tăng cường và củng cố sự hiện diện
quân sự của mình ở Đông Âu. Có ý kiến cho rằng, không có sự trợ giúp của quân đội
Liên Xô, các chính quyền do Đảng Cộng sản lãnh đạo ở các nước Đông Âu không thể
đứng vững.
Vậy chúng ta cần đánh giá như
thế nào cho khách quan về vai trò của Liên Xô ở các nước Đông Âu xã hội chủ
nghĩa sau Chiến tranh thế giới thứ hai? Liệu trong mối quan hệ giữa Liên Xô với
các nước Đông Âu xã hội chủ nghĩa có tồn tại cái gọi là tinh thần “quốc tế vô sản”
hay chỉ là một biến tướng của “chủ nghĩa Đại Nga/dân tộc nước lớn” đã từng tồn
tại trong lịch sử? Trong mối quan hệ đó, lợi ích dân tộc luôn luôn là nhân tố
hàng đầu chi phối các quyết định của Liên Xô.
Sự mâu thuẫn giữa Liên Xô và
các nước phương Tây, đặc biệt với Anh và Mỹ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, sự
hình thành trật tự thế giới hai cực, sự nảy sinh cuộc Chiến tranh lạnh từ năm
1947 đã tác động mạnh mẽ tới thái độ của Liên Xô đối với các nước Đông Âu vốn
được coi là khu vực ảnh hưởng của nước này. Vì lợi ích quân sự, an ninh trong
trường hợp xảy ra các cuộc xung đột, Liên Xô tăng cường sự kiểm soát về kinh tế,
chính trị, quân sự ở Đông Âu, không chỉ nhằm đối phó với phương Tây mà còn nhằm
phục vụ cho mưu đồ chiến lược của Liên Xô. Vậy đánh giá như thế nào về hiện tượng
“Nga hóa” đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng ở các nước Đông Âu? Sự
“can thiệp” của Liên Xô có vai trò như thế nào đối với công cuộc xây dựng chủ
nghĩa xã hội ở các nước Đông Âu trong những năm 1947/1948-1956? Đâu là cội nguồn
những mâu thuẫn nảy sinh giữa một bộ phận nhân dân Đông Âu, một bộ phận đảng
viên Đảng Cộng sản với các chính sách mà Liên Xô thực thi ở Đông Âu? Liên Xô có
vai trò gì và thành công như thế nào trong việc trợ giúp các lãnh tụ cộng sản
Đông Âu - được đào tạo ở Liên Xô/chấp thuận vai trò là “con rối chính trị” của
Liên Xô - kiểm soát được quyền lực. Vì sao “tinh thần dân tộc” lại nảy sinh và
phát triển ngày càng mạnh mẽ ở một số nước Đông Âu (Nam Tư, Tiệp Khắc, Ba Lan,
Hunggari, Rumani) và được bộc phát ngày càng mạnh mẽ trong thập niên 1950,
1960?
Sự can thiệp của Liên Xô ở Ba Lan, Hunggari, Tiệp Khắc
trong những năm 1956, 1968, 1980 đã tổn hại như thế nào tới tinh thần “quốc tế
vô sản” cao cả như vẫn được tuyên truyền, tới tình hữu nghị giữa nhân dân các
nước Đông Âu và Liên Xô?
Có nên đánh giá rằng sự phá hoại
của chủ nghĩa đế quốc, sự tiếp tay của các thế lực phản động cho các lực lượng
đòi cải cách/đổi mới mô hình phát triển của chủ nghĩa xã hội là nguyên nhân
chính tạo nên những biến động chính trị ở Đông Âu trong những năm 1956, 1968
hay chính những khiếm khuyết của bản thân mô hình xây dựng chủ nghĩa xã hội và
những tồn tại của chính bản thân các Đảng Cộng sản cũng như sự can thiệp thô bạo
của Liên Xô đã làm nảy sinh những bất mãn trong nội bộ đảng viên của các Đảng Cộng
sản và nhân dân các nước Đông Âu, đưa đến sự bùng nổ hàng loạt cuộc đấu tranh
mang đậm tính bạo lực?
Nên đánh giá như thế nào về lực
lượng cải cách đòi đổi mới mô hình lực lượng “dân tộc chủ nghĩa” trong các biến
cố 1956, 1968? Có nên coi họ là “lực lượng phản động” hay đó là “lực lượng đi trước thời đại, có tầm nhìn
xa trông rộng, dám nói, dám đấu tranh, dám chỉ ra những khiếm khuyết của chủ
nghĩa xã hội/dám đưa ra một mô hình phát triển khác với cách làm của Liên Xô -
quê hương của chủ nghĩa xã hội”?
Đánh giá thế nào về thực chất
của mối quan hệ giữa Liên Xô - các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu? Các nước Đông
Âu là đồng minh hay chư hầu/nước lệ thuộc Liên Xô?
Việc Liên Xô thỏa hiệp với Mỹ
và phương Tây, ngừng trợ giúp cho các Đảng Cộng sản và chính phủ của các nước
Đông Âu có phải là nguyên nhân chính đưa đến sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở
Đông Âu? Chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu - một nhân tố “ngoại lai” được du nhập từ
bên ngoài, đem cấy vào xã hội Đông Âu sau chiến tranh không thể tồn tại lâu dài
do có sự ép buộc từ ban đầu, không phải là một nhân tố “tự thân”/“tự nguyện”?
Có phải do không có sự trợ giúp tiếp tục của Liên Xô, sự thờ ơ của các lực lượng
quân đội Xôviết đang đóng quân trên lãnh thổ các nước Đông Âu trong những năm
1988-1990 trước những khó khăn của các Đảng Cộng sản và chính phủ đã khiến cho
sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu là tất yếu?
Liên Xô, với tư cách là nước
xã hội chủ nghĩa đầu tiên, lớn nhất đã mắc quá nhiều sai lầm trong quan hệ với
các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu? Liệu có thực sự tồn tại cái gọi là “tinh thần
quốc tế vô sản” cao cả như chúng ta vẫn biết hay đó chỉ là miếng bánh vẽ?
Đâu là những nhân tố khiến cho
tất cả các nước Đông Âu sau năm 1990 đều quay lại phát triển theo con đường tư
bản chủ nghĩa, đều muốn tái hội nhập vào đại gia đình châu Âu và đều nỗ lực phấn
đấu theo các giá trị dân chủ phương Tây? Phải chăng một phần do những việc mà Liên
Xô đã làm đối với các nước Đông Âu trong giai đoạn 1945-1990? Đánh giá như thế
nào về sức hút của chủ nghĩa xã hội đối với nhân dân các nước Đông Âu trong quá
khứ? Hiện tại? Tương lai?
Tất cả những câu hỏi trên,
theo tôi thật không dễ trả lời, chúng ta cần tiếp xúc nhiều hơn nữa với các kho
tư hiệu được Nga và các nước Đông Âu công bố trong những năm gần đây. Chỉ có
như vậy, cộng thêm cách nhìn đa chiều, tránh tư tưởng áp đặt thì chúng ta mới
có thể hiểu chính xác hơn, chân thực hơn về những gì đã diễn ra ở trong nội bộ
phe xã hội chủ nghĩa thế giới, không bị lạc hậu với cách nhìn của thế giới, mà
vẫn đảm bảo tính khách quan, tránh được sai lầm do tư tưởng phủ nhận sạch trơn
vai trò của Liên Xô. Những điều tôi viết ra trên chỉ là những ý kiến chủ quan,
băn khoăn, rất mong nhận được sự trao đổi, góp ý của các nhà khoa học.
Tác giả: PGS.TS. Đào Tuấn Thành
Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư Phạm Hà Nội
BÌNH LUẬN (0)